Conventions used in collation files .
Discipulus Ista opinio cum aliis opinionibus contrariis quantum ad aliqua concordare dignoscitur a quibusdam {*quibus &ReNaRdMzFrAu[1]} etiam in multis {*nonnullis &ReNaMz[2]} discrepare videtur {*appareat &ReNa} *{trs. &NaRe} vel forte a prima secundum intellectum aliquorum in nullo discordat licet quantum ad verba ei obviare videatur {appareat Mz} proinde sive omnino sit eadem cum prima opinione intellecta ut quidam eam intelligunt sive in aliquo repugnet {*eidem add. &ReNaMzAu[3]} cupio scire qualiter tenentes istam opinionem ultimam respondere nituntur ad allegationes adductas pro aliis opinionibus in quantum sunt vel videntur {*esse add. &ReNaMz[4]} contra istam.
{Magister add. &BaToFrRd[5]} Primam itaque {om. Mz} allegationem pro prima opinione quae in hoc consistit quod si unus princeps secularis dominaretur cunctis {*mundi add. &ReNaMzAu[6]} provinciis et mali securius {*severius &ReNaMz[7]} artarentur {*arcerentur &ReNaRd[8]} et boni quietius viverent pertractemus {Discipulus add. &BaToFrRd[9]} Dic igitur quomodo respondetur ad eam.
Magister Respondetur {*ad ipsam /eam Mz\ add. &ReNaMz[10]} quod quamvis regulare sit et ut frequentius accidit {*accidat &ReNaMz[11]} quod uno principe seculari dominante cunctis {*mortalibus add. &ReNaMz[12]} *{trs.231 &NaRe} et mali districtius coercentur et boni quietius vivunt inter malos hoc tamen in casibus specialibus fallit.
Discipulus Explica igitur {*om. &ReNaMzAuRd[13]} aliquos casus paucos tamen in quibus dicunt {debent &AuBaFr[14]} hoc fallere quia forte explicatis paucis potero alios {om. &AuFr[15]} cogitare *{trs. &NaRe} per memetipsum.
Magister Unus casus est {*om. &NaRdRe[16]} in quo dicunt sub uno principe mundi nec malos strictius coerceri nec bonos quietius vivere {*inter malos add. &ReNaMzAu[17]} et {*om. &NaRdRe[18]} est quando aliqua multitudo ex malitia recusantium obedire uni est tam magna et tam fortis quod seditiones et guerras periculosas in notabile dispendium reipublicae et bonorum contra mundi monarchiam {*monarcham &ReNaRd[19]} concitare praesumerent {praesumeret &NaRe} a quibus cessarent {cessaret &NaRe} si diversi principes seculares superiorem non habentes diversas mundi provincias gubernarent.
Discipulus Ut expressius atque manifestius hunc casum intelligam velim ut eius aliqua exempla inducas.
Magister Quamvis res manifesta probatione non egeat tamen ut votis tuis satisfaciam unum exemplum ex gestis Romanorum adducam de Iulio Caesare qui quia Romanum imperium quod prius in potestate Senatus et Consulum erat solus occupare voluit innumerae consecutae sunt seditiones factiones et strages. Nam tota urbs Romana in bella intestina et civilia scissa est itaque tot caedes exortae sunt quod vix superessent coloni qui agros colerent unde etiam plurimi quam optimi cives et reipublicae defensores crudeli morte interempti sunt mali autem ad insolentiam et intolerabilem superbiam provecti unde necesse fuit Romanum imperium quod multorum ut pote totius Senatus consilio et providentia in immensum excrevit ad unius dominium redactum paulatim decrescere.
Item in aliis factionibus et bellis civilibus tam Romanis quam aliis manifeste videtur quo modo dum unus multis potentibus praedominare vult maximam saepe concitat reipublicae perturbationem et bonorum exilia aut occisionem. Quapropter in casu quo multi nollent sufferre dominationem unius expediret reipublicae plures diversis concorditer praeesse.
Discipulus Videor mihi nunc casum hunc intelligere. Nam saepe id contigisse et quotidie contingere posse non ambigo ideo paucis adhuc unum casum mihi recita.{*Discipulus. Ut expressius...recita: om. &Mss[20]}
Magister Alius casus {*om. &ReNaMzAu[21]} est quando princeps totius mundi per potentiam temporalem crudelitate tyrannica saeviret contra bonos viros reipublicae amatores et malos sibi in tyrannide sua faventes et auxiliantes promoveret veluti de multis tyrannis in historiis legere possumus ut de Nerone Romanorum imperatore crudelissimo qui parricidia in uxores affines et necessarios suos complura commisit tantaque mala perpetravit quod caetera regna ad rebellionem invitavit et tandem hostis a Senatu iudicatus in seipsum quoque manus convertit et suiipsius carnifex fuit. Similiter fatis manifestum est quantum perniciosis bonis viris Imperator extitit Domitianus qui nisi solus imperium obtinuisset tantam necem bonis civibus et optimis inter nobiles inferre non potuisset. Idem de aliis multis declarari posset. Sed haec satis sint. {*viros...sint: om. Mss which add. et malis inique faveret [22]} In his duobus igitur casibus {*in his...casibus: in istis casibus &Mss[23]} sub uno principe {*om. &ReNa[24]} mundi monarcha insolescerent scilicet {*om. &ReNaMz[25]} mali et boni quamplurimum turbarentur propter quod si mundus nec de iure nec de facto esset uni principe seculari subiectus et ex assumptione alicuius ad monarchiam mundi {*sive propter malitiam multitudinis nolentium obedire uni add. &ReNa[26]} sive propter malitiam assumendi {sive add. &AuBaRd[27]} probabiliter timeretur quod {non add. &Rd} insolescerent mali et boni turbarentur {*trs. &NaRe} non esset aliquis pro tempore illo ad totius mundi dominium assumendus.
Discipulus Modum ponendi apud istos {*apud istos:
opinionem istam &ReNaMz[28]} ex his quae nunc recitasti magis
adverto ex quibus etiam cognosco {*conicio &NaRe[29]}
Magister {*De hoc add. &ReNaMz[43]} Si volueris postea habebis {*trs. &NaRe} occasionem quaerendi cum investigabimus an Romanum imperium possit destrui {*vel cassari add. &ReNaMzAu[44]} seu cessare.
Discipulus Hoc non obstante dic breviter quid ad hoc isti responderent {*respondeant &ReNaMz[45]}.
Magister Quidam eorum dicunt quod in praedictis casibus esset assumptio cuiuscunque {cuicumque Re} ad mundi imperium differenda quia nihil quod est in rei publicae detrimentum {*trs.312 &NaRe} est agendum praesertim si ex ordinatione humana et non ex divina lege nec ex lege naturae processit et ideo quamdiu assumptio alicuius ad mundi imperium esset in detrimentum reipublicae sive propter malitiam subditorum sive propter insufficientiam assumendi non esset talis assumptio attentanda quia quod provisum est ad concordiam non debet tendere ad noxam distint. 95. licet.
Discipulus Intelligo quomodo isti dicunt malos posse insolescere et bonos turbari et {*om. &ReNaMz[46]} magis sub uno principe omnium quam sub pluribus ideo dic quomodo ad probationes quae adducuntur in contrarium respondetur.
Magister Ad primam quae in hoc consistit quod si unus esset princeps et dominus {totius add. Na} universitatis viventium ille esset potentior {*maximae potentiae &ReNaMz[47]} ad arcendum malos et tenendum {*tuendum &ReNaMzAuLy[48]} bonos. Respondetur quod {*quia add. &ReNaMz[49]} nonnunquam aliquis est dominus totius mundi de iure non de facto quia multi sibi sunt {om. &Na} rebelles ideo potest accidere quod dominus et princeps {*trs.321 &NaRe} totius mundi {de iure non de facto quia multi sunt sibi rebelles ideo potest accidere quod princeps et dominus totius mundi add. &Re} sit minoris potentiae ad coercendum malos et tuendum bonos quam multi quibus nulli vel non tot rebellare nituntur. Ad secundam {*autem add. &ReNaMz[50]} probationem et tertiam quae in hoc consistunt quod si universitas mortalium uni esset subiecta {subdita &Re} pauciores essent {*forent &NaRe} {*trs. &NaRe} oppressores bonorum minusque essent homines proni {proniores &AuBaFr[51]} ad guerras et ad {*om. &NaRe} bella quam si essent plures superiorem non habentes {*trs.231 &NaRe} in diversis regionibus dominantes. Respondetur quod haec possent contingere et accidere {*acciderent &Na[52]} {acciderint &Re} si unus sapiens et iustus {*trs.321 &NaRe} potenter de facto omnibus principaretur {*praeemineret &NaRe} sed non est necesse quod semper ex unius dominio de iure minuatur multitudo opprimentium bonos et refrenetur audacia concitandi guerras et bella quia uno de iure omnibus dominante tam ex singulari malitia alicuius magnae multitudinis hominum iniquorum quaerentium bonum proprium et {*om. &NaRe} non commune quam ex malitia ignorantia et negligentia unius omnibus imperantis potest augeri tam multitudo opprimentium bonos quam audacia concitandi guerras et bella et modi alii {*modi alii: modis aliis &ReNaMzAu[53]} turbandi bonos {om. &Na} a quibus quandoque etiam {*om. &NaRe} cessarent {*si add. &ReNaMzAu[54]} plures non habentes superiorem {superiores &Re} praesidentem {*praeessent &ReNaMzAu[55]} possibile est etiam {*enim &ReNa[56]} quod {*om. &ReNaAu[57]} inter {*interdum &ReNaMzAu[58]} {*add. etiam &ReNa[59]} paucos moleste ferentes aliquid {*aliquem &ReNaMzAu[60]} eis {*esse add. &ReNa[61]} propositum {*praepositum &NaMzAuFr[62]} plures populos provocarent {*provocare ut &ReNaMzAu[63]} una cum eis ut {*suo &ReNaMz[64]} superiori rebellent et bonos opprimant guerras et bella {*prelia &ReMz[65]} faciendo etiam potest {*trs. &NaRe} evenire ut {vel &Re} simul uno existente domino totius mundi stulto vel deside aut {tam &Re} contra bonos tyrannice saeviente mali sunt {*sint &ReNa[66]} audaciores ad opprimendum bonos et concitandum guerras quam si plures sapientes et iusti diversis regionibus praesidentes essent {*praesidentes essent: praesiderent &ReNaMzAu[67]}. Quare contingere potest quod magis insolescent mali et minus quiete vivant {*vivent &ReNaMzAu[68]} boni {*trs.4123 &NaRe} si unus universitati mortalium dominetur quam si plures superiorem non habentes diversas regerent regiones.
Discipulus Dic quomodo secundum istos valeat sustineri quod non semper expediat universitati mortalium {*viventium &ReNaMz[69]} unum {*principem add. &ReNa[70]} secularem praeesse non obstante quod sicut spiritualia per clericos ita temporalia per laicos disponuntur ex quo secunda allegatio supra c.1. adducta nititur concludere quod sicut unus princeps ecclesiasticus praeest omnibus aliis in spiritualibus ita {*semper add. &ReNaMzAu[71]} expedit unum principem secularem in temporalibus omnibus praesidere.
Magister Ad hoc dupliciter respondetur uno modo quod non est omnino simile {*trs. &NaRe} de praesidente in spiritualibus et de praesidente in temporalibus quia quod in spiritualibus unus praesideat universis fidelibus etiam si totus mundus esset conversus ad fidem est immediate ex speciali ordinatione divina et non {*ex ordinatione add. &ReNaMzAu[72]} humana ut ex sacris canonibus qui ponuntur in decretis dist. 21.c. quamvis et dist. 22.c. omnes et c. sacrosancta et in aliis locis quamplurimis {*quampluribus &NaRe} colligi potest et ideo nisi Deus aliter ordinaret et hoc fidelibus revelaret omnes fideles etiam si universi mortales suscepissent fidem deberent {*debent &ReNa[73]} uno {*uni &ReNaMz[74]} summo pontifici in spiritualibus obedire quia non est in potestate hominum divinam ordinationem aliqualiter immutare. Sed quod unus princeps secularis in temporalibus toti mundo praesideat est ex ordinatione humana quae quia {quando NaMz; quando Re, deleted; quandoque &Au[75]} non est de iure divino nec de iure naturae potest licite per homines mutari {*immutari &NaRe} quia omnis res per quascunque causas nascitur per easdem resolvitur {*dissolvitur &ReNaMzGs[76]} extra de regulis iuris omnis. quamobrem antequam unus princeps secularis cunctis mortalibus praesideret poterant licite qui volebant ex causa iusta et rationabili non consentire quod aliquis assumeretur ad imperium totius mundi quia quando libertati sive {*seu &NaRe} potestati sive {vel &NaRe} iuri aliquorum detrahitur omnium consensus est requirendus et habendus dist.54.c.1. Ita {*om. &ReNaMz[77]} similiter si ex causa aliqua unum principem ad monarchiam mundi assumi esset in detrimentum notabile boni {om. &Na} communis non esset pro tunc ad imperium aliquis {*trs.312 &NaRe} promovendus. Aliter {aliquando &Re} poterit {*posset &ReNaMz[78]} dici quod quamvis Christus ordinaverit quod omnes fideles debeant uni summo pontifici obedire quia tamen ista ordinatio Christi fuit affirmativa et non negativa bene {*et ideo &ReNa[79]} obligat ad {*om. &ReNaMzAu[80]} semper sed non {*sed non: non tamen &ReNaMz[81]} pro semper et sic {*et sic: om. &ReNaMzAu[82]} non est necesse quod {quia &Na} omnes fideles omni tempore {*trs.3412 &NaRe} uni papae obediant cum etiam hoc non sit possibile eo quod necesse est sedem illam saepe vacare et {*ideo add. &ReNa[83]} quamvis omnes fideles debeant esse semper {*trs.312 &NaRe} parati pro loco et tempore et modo debito {*uni add. &ReNaMzAu[84]} summo pontifici obedire electio tamen {*trs. &NaRe} summi pontificis quando sedes vacat ex rationabili causa {*trs. &NaRe} et manifesta potest deferri ad tempus {*et add. &ReNaMzAu[85]} non solum {*ad add. &ReNaMzAu[86]} parvum sed etiam {*ad add. &ReNaMzAu[87]} magnum {*tempus add. &ReNaMz[88]} ut sic {*sicut &ReNaMz[89]} ex causa rationabili {*aliquando &ReNaMzAu[90]} dilata {*est add. &ReNaMz[91]} huiusmodi electio per plures dies aliquando {*interdum &ReNaMzAu[92]} per plures menses nonnunquam vero per plures annos unde {*et add. &ReNa[93]} aliquando sedes illa per sex annos {*trs.34512 &NaRe} vacabat ita ex causa licita {*licite &ReNaMzAu[94]} potest {*posset &ReNa[95]} deferri ad {*per &ReNaMzAu[96]} centum annos vel ducentum {*ducentos &ReNaMz[97]} vel {*aut &NaRe} plures et consimiliter de assumendo ad mundi imperium potest {*posset &ReNaMz[98]} dici.
Discipulus Adverto quod ista ultima responsio quantum ad aliqua proportionabiliter {*proportionaliter &NaRe} dicit de assumendo ad summum sacerdotium et summum {*ad &ReNaMz[99]} imperium promovendo quia ita ex causa potest {*trs.312 &NaRe} deferri sublimatio unius sicut alterius. Sed vellem scire an sicut fideles non possunt statuere quod nunquam aliquis in summum pontificem eligatur {obligatur &Re} ita mortales non valeant ordinare quod nunquam aliquis ad mundi imperium exaltetur.
Magister Respondetur quod nec possunt nec unquam licite potuerunt {*poterunt &ReNaMz[100]} mortales statuere quod nunquam aliquis ad {*totius add. &ReNaMz[101]} mundi imperium sublimaretur {*sublimetur &ReNa[102]} quia nihil statui licite potest in perpetuum duraturum quod adversatur illi quod est regulariter {*trs. &NaRe} expediens bono communi licet in casu posset {*possit &Na[103]} bono communi nocere. Sed unum principem cunctis mortalibus praesidere est regulariter expediens bono communi cunctorum mortalium licet posset {*possit &ReNa[104]} in casu nocere. Igitur {*ergo &NaRe} absolute quod nunquam aliquis ad imperium promoveatur ({*provehatur &ReNaMz[105]} statui minime potest licet cum aliquibus modificationibus aut specificationibus seu conditionibus hoc licite posset {*trs. &NaRe} ordinari quod ad tempus nullus promoveretur ad huiusmodi dignitatem.
Discipulus Narra quomodo regulariter licet non in omni casu sit expediens cunctos mortales uni principi seculari subesse non obstante quod expediens sit cuilibet {*uni &ReNaMz[106]} regno partiali habere unum regem {*trs.231 &NaRe} cum {*et &ReNaMz[107]} idem {*iudicium add. &NaRe} sit {partiale add. &Na} habendum de toto {mundo add. &ReNa[108]} et de parte iudicium {*om. &NaRe} sicut idem iudicium est habendum in magnis et in parvis super quibus ratio tertia fundatur {*trs.312 &NaRe} supra pro prima opinione in primo capitulo recitata.
Magister Dupliciter respondetur uno modo quod non est semper consimile {*simile &ReNaMzAu[109]} iudicium {*trs.2341 &NaRe} habendum de toto et de {*om. &NaRe} parte sicut nec semper idem {om. &Na} iuris est in magnis et in parvis {*trs.4231 &NaRe} quia saepe quantitas rei diversitatem iuris inducit extra de symonia et si quaestiones et 12.q.2.c. {*Terrulas et c. add. &ReNaAu[110]} bonae rei et 1 q.1. iudices [rather 11, q. 1, Iudices]. Deinde {*unde et &ReNa[111]} nonnunquam magna nocent et non parva nam et modicum quod nocet {*quod nocet: quid &ReNaZn[112]} non nocet ut notatur in Glossa prologi decretalium et extra de rubricis {*rescriptis &Re[113]} si propositione {*proponente &ReNa[114]} sed quando est eadem {*trs. &NaRe} ratio de toto et de parte et {*om. NaRe} de magnis et de parvis tunc simile iudicium de eis est {*trs.312 &NaRe} habendum et idem ius {*iuris &ReNaMz[115]} est in eis quia ubi est eadem ratio ibi debet {ibi debet: ibidem &Re} esse idem ius extra de consitutionibus translato nunc {numquam &Re} autem non est semper eadem ratio de toto mundo et de {*om. NaRe} uno regno particulari {*partiali &ReNa[116]} quia sicut insinuatum est superius {*prius &ReNaMz[117]} potest contingere propter singularem et insolitam {solitam &Na} iniquitatem alicuius multitudinis praepotentis vel insufficientiam assumendi quod unum praeficere omnibus erit in detrimentum boni communis et unum praeficere uni regno particulari {*partiali &ReNaMzAu[118]} erit ad utilitatem incolarum eiusdem regni et ideo in tali casu non est semper {*om. &ReNaMzAu[119]} similiter iudicandum de toto mundo et de uno regno partiali. Aliter dicitur quod etiam saepe non expedit quod uni regno unus rex praeficiatur imo sicut quandoque diversi episcopatus sunt uniendi 16.q.1. et temporis qualitas sic {*ita &ReNaMzAu[120]} expediret interdum {*trs. &NaRe} reipublicae diversa regna uniri et unum super plura regna regnare et quando non esset unus princeps mundi quanto plura regna unirentur tanto utilius regerentur si aliquis iustus {iuste &Re} ipsa ad utilitatem communem non ad propriam {*commodum proprium &ReNa[121]} gubernaret.
Discipulus Prolixe tractare residuas rationes {*trs. &NaRe} pro prima opinione supra 1. c. allegatas fastidium forte legentibus generaret ideo si ad ipsas una posset {*possit &ReNaMz[122]} dari responsio libenter audirem.
Magister Nonnullis apparet quod ratione {*responsione &ReNaMz[123]} unica dissolvuntur eo quod omnes concludunt regulare esse quod esset expediens totum mundum uni principi seculari subesse quod tamen fallit in casibus de quibus casibus istae {*illae &NaRe} rationes non concludunt.
Discipulus Ista responsio mihi nimis generalis {*trs.231 &NaRe} esse {*om. &ReNaMz[124]} videtur {*et add. &ReNaMzAu[125]} ideo nullo modo rationalis {*rationabilis &ReNaMz[126]} apparebit nisi ad rationes illas applicetur specialiter {*trs. &NaRe} illam {*ipsam &NaRe} igitur {*ergo &NaRe} breviter ad omnes alias {*omnes alias: rationes illas &ReNaMz[127]} {*trs.2341 &NaRe} nitere applicare.
Magister Quarta ratio supra c.1. adducta quae fundatur in hoc quod cum omnes {*om. &ReNa[128]} universi mortales qui {*om. &ReNaMzAu[129]} possunt {*possint &ReNa[130]} communionem in temporalibus habere {om. &Na} adinvicem non optime gubernabuntur nisi uni principi seculari sint subiecti et ideo {et ideo: non &NaRe} expedit omnia {*omnes &ReNaMz[131]} uni imperio subiacere. Sed per hoc nequaquam concludi videtur quod {*sed per hoc...quod: per hoc excludi videtur quod nequaquam &ReNaMz[132]} omnes volentes {*valentes &ReNa[133]} communionem adinvicem habere {*trs. &NaRe} non optime gubernabuntur nisi uni principi seculari {*om. &ReNaMz[134]} sint subiecti ideo in casu non expedit omnes uni imperio subiacere quare {*quia &ReNaMzAu[135]} in casu optimus modus gubernandi mortales propter iram {*propter viam: perperam &ReNa[136]} impeditur et ideo {*quia add. &ReNaMz[137]} interdum propter singularem malitiam subditorum vel propinquitatis {*propter iniquitatem &ReNaMz[138]} aut insufficientiam ad impeoptimorium assumendi universitas mortalium optime gubernari non valet {*potest &NaRe} ideo in aliquibus casibus melius est relicto optimo regimine {*pro add. &ReNaMz[139]} eo quod haberi non potest diversas provincias diversis principibus subiacere quam in multorum perniciem {pernicie &Re} unum principem sibi mundi {om. &Na} dominium vendicare et {*etiam &ReNa[140]} eligentibus illis qui si {om. &Na} communitas mortalium esset bene disposita et de iure et de facto dignum et idoneum ad mundi imperium promovere {*provehere &NaRe} deberent {*trs. &NaRe}. Quinta vero ratio quae in hoc constitit quod si universitas mortalium uni fuerit principi seculari subiecta efficacius tolletur {*tolleretur &MzAu[141]} inter mortales discordia quam si fuerint plures principes superiorem non habentes ad {*per &ReNaMzAu[142]} hoc elicitur {*eliditur &ReNaMz[143]} quod quamvis regulare {secularis &Na} sis {*sit &ReNaMzAuLy[144]} efficacius tolli discordias {*trs. &NaRe} per principatum unius {unum &NaRe} quam per plures hoc tamen fallit in casibus de quibus dictum est prius. Sexta ratio quae ex hoc virtutem habere videtur quod iurgia et litigia aequius deciduntur si omnes mortales habeant {*habuerint &ReNaMz[145]} unum iudicem supremum quam si fuerint plures iudices supremum non habentes {*supremum non habentes: supremi &ReNaAu[146]}. Evacuatur per hoc quod hoc habet regularem {*regulariter &ReNaMz[147]} veritatem quando omnes obedirent uni et de iure et de facto fallit tamen in casibus de quibus saepe facta est mentio superius {*facta est mentio superius: mentio prius est habita &NaRe} . Ad septimam rationem quae fundatur in hoc quod si universitas mortalium esset uni subiecta non solum inferiores sed etiam superiores etiam reges si delinquerent {*delinqueant &Re[148]} {deliquerunt &Na} poterunt legitime castigari quod non contingeret si essent plures {*trs. &NaRe} principes superiorem non habentes. Respondetur {*per hoc add. &ReNaMzAu[149]} quod {*hoc add. &ReNa[150]} regulariter verum est quando nulla multitudo potenter rebellaret contra principem mundi qui potenter et iuste regnaret fallit tamen quando dominus mundi de iure taliter non regnat {*regnaret &NaRdRe[151]}. Octava ratio quae fundatur in hoc quod inter universos mortales talis debet esse connexio qualis esset {*qualis esset: quod quilibet &ReNaMzAu[152]} respectu alterius si {*om. &ReNaMzAu[153]} sit superior vel inferior ut colligitur ex auctoritate Gregor. et Bonifacii papae. Per hoc dissolvitur quod absque tali connexione cunctorum mortalium universitas {*mortalium add. &ReNaMz[154]} non est {*erit &ReNa[155]} optimo regimine gubernata et ideo inter {*omnes add. &ReNa[156]} mortales talis debet {deberet &Re} esse connexio et per consequens omnes mortales si optime quantum permittit conditio mortalium essent dispositi uni principi deberent esse subiecti sed quia talis connexio {*de facto add. &ReNa[157]} per malitiam impeditur ideo potest in casu {*trs.231 &NaRe} contingere quod etiam talis connexio cunctorum mortalium etiam de iure non existat. Nona ratio quae consistit in hoc quod plures principes dominari mortalibus ordinavit Deus propter peccata hominum punienda et per consequens tale dominium plurium principum non est optimum. Bene concludit quod dominium unius principis super totum mundum est melius plurium principum dominio {*trs.312 &NaRe} superiorem non habentium quod quandoque {*quod quandoque: quia tamen &ReNaMzAu[158]} propter indignitatem hominum et {*om. NaRe} iusto Dei iudicio tale dominium de facto haberi non potest ideo in casu expediens est quod etiam de iure et ad tempus cesset {*et ad tempus cesset: cesset ad tempus &ReNaMzAu[159]} tale dominium ut nullus de facto ad tale dominium sublevetur {*sublimetur &ReNaMz[160]}. Decima ratio quae consistit in hoc quod si non expedit universitati mortalium uni imperatori subesse aut hoc {*esset add. &ReNaMzAu[161]} propter influentiam hominum {*influentiam hominum: insufficientiam humanam &ReNaMzAu[162]} aut propter nimiam potentiam temporalem talis imperatoris ex {et &Na} insufficienti divisione {derisione &Re} procedit quia propter neutrum illorum accideret vel {*sed &ReNaMzAu[163]} propter insolitam et singularem malitiam subditorum vel quia pro aliquo tempore determinato non constat {constaret &Na} quod possit {*posset &ReNa[164]} inveniri aliquis {aliquid &Na} idoneus ad {*pro &NaRdRe[165]} huiusmodi dignitatem {*dignitate &NaRe}. Ad undecimam rationem quae consistit in hoc quod si non semper est {*esset &ReNaMzAu[166]} expediens unum imperatorem cunctis mortalibus dominari hoc esset {*quia add. &ReNa[167]} contra ius naturale aut {*vel &NaRe} contra {*ius add. &ReNaMz[168]} positivum. Respondetur quod cum ius naturale {om. &Re} sit naturale praeceptum sicut colligi potest ex Glossa quae ponitur distinct. 1. ius. naturale sicut naturalis praecepti est {*potest esse &ReNa[169]} differentia duplex {*trs. &NaRe} ita iuris naturalis differentia duplex potest {*trs.321 &NaRe} inveniri. Praeceptum autem naturale quoddam est absolutum absque omni conditione modificatione {*specificatione add. &ReNaMzAu[170]} seu determinatione sicut non coles deum alienum {*deum alienum: deos alienos &ReNaMz[171]} non moechaberis {*non falsum testimonium dices non mentieris add. &ReNa[172]} et huiusmodi. Quoddam autem non est {*om. NaRe} absolutum sed cum aliqua conditione modificatione vel {*om. &ReNaMz[173]} specificatione seu declaratione {*determinatione &ReNaMzAu[174]} sicut uti {utere &NaRe} alieno {*etiam add. &ReNa[175]} invito domino. Si fueris in extrema necessitate constitutus abscinde unum membrorum tuorum pro sanitate corporis conservanda et consimilia. Sic est duplex ius naturale quoddam absolutum et {*om. &ReNaMz[176]} quoddam cum aliqua {*conditione add. &ReNa[177]} modificatione vel {*om. NaRe} specificatione et huiusmodi {*et huiumodi: seu determinatione &NaMzRe[178]}. Contra ius naturale primo modo dictum non oportet {*potest esse &ReNaMzAu[179]} unum imperatorum cunctis mortalibus praesidere quia tunc in nullo casu unquam posset imperator aliquis {*trs. &NaRe} {*licite add. &ReNaMzAu[180]} universis mortalibus praesidere {*trs.312 &NaRe} sed unum imperatorem cunctis mortalibus praesidere potest esse contra ius naturale secundo modo dictum quia ratio naturalis dictat quod non debet unus imperator dominari cunctis mortalibus quando huiusmodi dominium esset in detrimentum et perniciem reipublicae et boni communis. Ita etiam {*ita etiam: et ideo &ReNa[181]} huiusmodi dominium regulariter esset {*est &ReNaMz[182]} iustum et expediens et consonum rationi et {*rationi et: om. &ReNaMz[183]} iuri naturali sed in casu potest esse iniquum et iuri naturali secundo modo dicto {dictum &Re} contrarium.
Discipulus Audivi quomodo respondetur ad rationes quibus videtur posse probari quod semper et {om. &Re} in omni casu sit expediens unum principem secularem cunctis mortalibus praesidere vel {*praesidere vel: om. &ReNaMzAu[184]} dominari in temporalibus {*trs.231 &NaRe} nunc audire desidero quomodo solvuntur {*dissolvuntur &ReNaMz[185]} rationes supra 2.c. adductae quibus videtur posse probari seu ostendi {*probari seu: om. &ReNaMz[186]} quod nunquam expediat universitati mortalium in temporalibus uni principi seculari subesse.
Magister Ad primam rationem {*illarum rationum &ReNa[187]} quae in hoc consistit quod divisio regnorum a Deo qui optime omnia regit et disponit et c. {*et disponit et c: processit &ReNaMz[188]} respondetur quod Deus aliqua fecit {*facit &ReNaMz[189]} propter peccata malorum plectenda et illa expediunt quando puniendi sunt mali sed saepe quando non sunt puniendi mali non expediunt sed contraria divisio autem regnorum fuit a Deo in poenam peccati malorum et ideo quando non essent sublimandi reges ad puniendum peccata quae impii commiserunt sed ad utilitatem bonorum et ad conservandum et {*conservandum et: om. &ReNaMz[190]} praeservandum a malis committendis esset expediens quod omnia regna essent uni principi supremo subiecta. Ad secundam rationem quae fundatur in hoc quod Deo displicebat petitio populi Israelitici qui iustissimis legibus utebatur quando petebat regem sibi dari multipliciter respondetur. Uno modo quod non ideo illa petitio {*populi add. &ReNaMzAu[191]} {*trs.34512 &NaRe} displicebat Deo {displicebat Deo om. &Na} quia petebant malum sed quia mala voluntate et mala intentione petebant mala quidem intentione petebant quia ideo petebant {*petierunt &ReNaMz[192]} regem supra {*super &NaRe} se ut in hoc essent similes infidelibus {*trs.312 &NaRe}. Unde et dixerunt ut habetur {*legitur &ReNaMz[193]} primi Reg. 8[:5,19,20] constitue nobis regem ut iudicet nos sicut et universae habent nationes et sequitur {*et sequitur: et post eodem capitulo sic /om. Na\ legitur &ReNaMz[194]} noluit autem populus audire vocem Samuelis sed dixerunt nequaquam rex {*enim add. &ReNaMzAuVg[195]} super nos erit {*trs.312 &NaRe} et erimus nos quoque sicut omnes gentes mala etiam {in &NaRe} voluntate petebant regem quia tanquam ignari et stulti petierunt regem ut hac occasione regimen Samuelis qui eos iustissime rexerat declinarent quod Deus ipse qui corda intuebatur eorum testatus fuit ut videtur cum dixit Samueli iuxta omnia opera sua quae fecerunt a die quae {*qua &ReNaMzAuVg[196]} eduxi eos de Aegypto usque ad diem hanc {istum &NaRe} sicut dereliquerunt {derelinquerunt &NaRe} me et servierunt diis alienis sic etiam facient {*faciunt &ReNaMzAuVg[197]} {*trs. &NaRe} tibi. Ex quibus verbis colligitur quod voluerunt inique declinare regimen Samuelis.
Discipulus Non videtur quod ipsi {*om. NaRe} desiderabant abiicere {obicere &Na} regimen Samuelis sed filiorum suorum qui iniusti et impii {*iniqui &ReNaMz[198]} fuerunt et ideo merito fuerunt {*om. NaRe} depellendi {*repellendi &ReNaMzAu[199]}. Nam ibidem sic legitur, "Factum est autem cum senuisset Samuel posuit filios suos iudices Israel." Et post, "Et non ambulaverunt filii eius {*illius &NaReVg} in viis eius et {*sed &NaReVg} declinaverunt post avaritiam acceperuntque munera et perverterunt iudicium. Congregati ergo universi maiores natu Israel venerunt ad Samuelem in Ramatha {Ramatham &NaRe} dixeruntque ei, 'Ecce tu senuisti et filii tui non ambulant in viis tuis constitue nobis iudicem seu {*iudicem seu: om. &ReNaMz[200]} regem ut iudicet nos.'" [1 Reg. 8:1-5] Ex quibus verbis colligitur quod contentabantur in {*de &ReNaMzAu[201]} regimine Samuelis sed displicebat eis regimen filiorum suorum {*eius &ReNaMzAu[202]}.
Magister Respondetur quod quamvis noluerunt expresse dicere sibi {om. &Re} displicere regimen Samuelis tamen innuebant verbis {*quod displicebat eis &ReNa[203]} cum dixerunt {*ecce add ReNaMzAu} tu senuisti quasi dicerent amodo non es aptus ad regendum quod autem allegaverunt malitiam filiorum eius non fuit nisi ad palliandum suam malam voluntatem quia principaliter intendebant abiicere Samuelem quod ex verbis Dei superius dictis {*allegatis &ReNa[204]} datur intelligi.
Discipulus Ad istam rationem unam responsionem audivi dari {*om. &ReNaMz[205]} nunc dic aliam.
Magister Aliter respondetur quod quamvis ut saepe dictum est plus {*prius &ReNa[206]} regulariter expediat ut rex in temporalibus dominetur tamen in casu non expedit quando autem expedit et quando non {*expedit add. &ReNaMz[207]} licet saepe latet {*lateat &ReNaMzAu[208]} homines et praecipue imperitos et malos hoc tamen Deum cui nuda sunt et aperta {*trs.231 &NaRe} omnia vera {*om. &NaRdRe[209]} nunquam latet et ideo cum lateret illos petitores quod non expediret eis regem habere petitio eorum Deo displicuit quia absque hoc quod interrogarent eum qui ordinaverat eos aliter regi quam per regem sciens quod non expediret eis regem habere {regem add. NaRe} indiscrete et imprudenter {*impudenter &ReNa[210]} ac importune petebant regem {om. NaRe} non enim debebant petere mutationem modi regendi ordinati a Deo {*trs.231 &NaRe} antequam Deum {*os domini &ReNaMzAu[211]} interrogassent quamvis habere regem non sit regulariter malum imo regulariter est bonum et in casu malum. Tertia ratio quae in hoc fundatur quod illud regimen est melius quod magis assimilatur regimini quod fuisset si homines in statu innocentiae remansissent {*permansissent &ReNaMzAu[212]} quia {*qui &ReNaMz[213]} unum imperatorem omnium minime habuissent. Per hoc excluditur quod propter diversitatem inter statum innocentiae et {*statum add. &ReNa[214]} naturae lapsae non semper illud regimen est melius in statu naturae lapsae quod magis assimilatur illi regimini quod fuisset in statu innocentiae sicut nec regimen illud est melius in statu naturae lapsae quod magis assimilatur regimini quod est {*erit &ReNaRd[215]} in statu naturae {*om. &ReNaAu[216]} gloriae quia tunc melius esset quod quilibet regeret seipsum et quod nullus regimen super alios {*trs.231 &NaRe} seu praelationem haberet quia regimen seu praelatio non erit in statu gloriae. Ad quartam {*ad quartam: quarta ratio &ReNaMzAu[217]} quae consistit in hoc quod unum imperatorem cunctis mortalibus dominari est contra ius gentium quod est ius naturale et per consequens nunquam est expediens sive licitum haec {*om. &ReNaMz[218]} per illa quae dicta sunt in praecedenti c. videtur posse repelli {*refelli &ReNaMzAu[219]}. Nam illud quod est contra ius gentium licet ipsum {*quandoque &ReNaMz[220]} sit iniquum non tamen semper est iniquum imo quandoque est regulariter aequum et licitum {*et licitum: om. &ReNaMz[221]} et in casu iniquum pro eo quod ius gentium saltem quo ad multa non est ius naturale absolutum absque omni modificatione vel conditione {*modificatione vel conditione: conditione modificatione &ReNaMz[222]} determinatione vel specificatione sed {si &Na} est ius naturale conditionatum modificatum specificatum seu determinatum {*specificatum seu determinatum: om. &ReNaMz[223]} vel cum specificatione aliqua seu distinctione {*determinatione &ReNaMz[224]}. Nam sicut habetur in decretis dist.1.ius gentium ad ius gentium spectant bella {*et add. &NaRe} captivitates {*et add. &NaRe} servitutes quae tamen non sunt de iure naturali absolute absque omni modificatione etiam {*modificatione etiam: conditione, modificatione, specificatione seu determinatione &ReNaMz[225]} quia tunc contraria nunquam essent licita quia illa quae sunt contra ius naturale absolutum nunquam sunt licita sed semper sunt illicita et indispensabilia extra de consuetudine c. causato {*cum tanto &ReNaMzAu[226]} et dist.9. quod {*para. 1 &ReNaMz[227]} licet ita quod {*ita quod: itaque &ReNaMzAu[228]} unum imperatorem omnibus dominari {*dominetur &??[229]} bella {*et add. &NaRe} captivitates atque {*ac &NaRe} iurgia {*coniugia &ReNaMz[230]} inter alienigenas sint interdum de iure gentium et ideo valeant pertinere ad ius naturale conditionale seu modificatum seu {vel &Na} cum aliqua specificatione seu {*aut &NaRe} determinatione non tamen {om. &Re} sunt semper iniqua quia non spectant ad ius naturale absolutum quod non variatur sed invariabile {*immutabile et immobile &ReNaMzAu[231]} perseverat dist. 5, para. 1 licet {*om. &ReNaMz[232]} et dist. 6, para. his ita.
Quinta ratio fundata in hoc quod mortalium quidam sunt fideles quidam sunt {*om. &ReNaMz[233]} infideles qui non debent idem iugum ducere nec adinvicem communionem seu pacificam societatem habere nec ad eundem iudicem pro iudicio suscipiendo recurrere et per consequens non debent uni imperatori subesse multipliciter videtur posse elidi. Primo quia licet fideles non deberent ducere iugum infidelium cum infidelibus nec debeant {*deberent &ReNaMzAu[234]} cum infidelibus communionem seu societatem pacificam {*trs. &NaRe} habere quando infideles impugnarent fideles vel aliquid facerent in contumeliam imperatoris vel curatoris {*imperataris vel curatoris: creatoris &ReNaMzBa[235]} aut niterentur fideles trahere {*trs. &NaRe} ad peccatum mortale nec fideles deberent recurrere ad iudicium infidelis {*iudicium infidelis: iudicem infidelem &ReNaMzAu[236]} si {*om. &ReNaMzAu[237]} pro iudicio subeundo esset tamen licitum esset {*om. &ReNaMzPb[238]} fidelibus {infidelibus ReNa &[MzAu=Gr][239]} ducere iugum infidelium {*fidelium &ReNaMzAu[240]} cum infidelibus et cum eis communionem seu {*et &NaRe} pacificam societatem habere quando nihil mali molirentur et cum eis ad iudicem fidelium {*fidelem &ReNaMz[241]} pro iudicio sustinendo {*suscipiendo &ReNaMzAu[242]} recurrere et ideo licet non esset licitum fidelibus uni imperatori omnium mortalium infideli {*trs.312 &NaRe} subesse videtur {*esset &ReNa[243]} tamen tam infidelibus quam fidelibus licitum uni imperatori fideli subesse. Secundo quia {*licet add. &ReNaMzAu[244]} fideles non debent {*debeant &ReNa[245]} idem iugum spirituale ducere cum infidelibus possunt tamen licite cum eis ducere {*trs.312 &NaRe} idem iugum temporale unde et multi fuerunt {sunt &Na} fideles tam in novo quam in veteri testamento idem iugum temporale {unde et multi ... temporale om. &Re} ducentes {ducendo &ReNaMz[246]} cum infidelibus principi infideli obedientes {obedientiam &Re[247]} {obedierunt &NaMz[248]} {obedierint &Au[249]} fideles etiam licite communionem et pacificam societatem possunt habere cum infidelibus sicut et multi sancti habuerunt licet non in peccato nec {*et &ReNaMz[250]} contra honorem Dei licet etiam in casu fideles {*fidelibus &ReMzAu[251]} {fidelium &Na} ad iudicem infidelem pro iudicio suscipiendo recurrere exemplo multorum sanctorum qui hoc fecerunt et ita posset esse expediens in casu quod etiam unus imperator infidelis cunctis mortalibus praesideret tum {*tertio &ReNaMzAu[252]} quia accidit quod quidam sunt {sint &NaRe} fideles et quidam alii alii autem {*alii alii autem: infideles aliquando enim omnes &ReNaMzAu[253]} mortales fuere fideles et adhuc posset contingere. Sexta ratio in hoc consistens quod nullus est sufficiens ad gerendum {*gerendam &ReNaMz[254]} curam cunctorum mortalium per hoc refellitur quod licet nullus sit sufficiens ad gerendum {*gerendam &ReNaMz[255]} curam cunctorum {*trs. &NaRe} absque omni periculo dispendio et incommodo omnium subditorum multi tamen ad hoc habent {*trs.312 &NaRe} sufficientiam quam {*quantum &Mz[256]} conditio naturae lapsae permittit propter quam utilius est universitati mortalium uni subesse quam pluribus sic etiam licet nullus sit sufficiens sine omni dispendio {*defectu &ReNa[257]} ad regendum unum regnum {*etiam add. &ReNa[258]} parvum utilius est tamen {*trs. &NaRe} uni regno partiali uni Domino quam pluribus subiacere. Unde et Salomon licet adverteret quod nullus populum Israeliticum posset {*trs.312 &NaRe} {*digne add. &ReNaMzAu[259]} {*et add. &MzAu[260]} absque omni defectu in nullo deficiens iudicare regimen {regnum &Na} tamen non renuit sed sapientiam ad regendum perfectius et dignius postulavit.
Discipulus Ad motivum pro tertia opinione supra c.3. recitata an {*quod scilicet &ReNaMzBa[261]} expediret mundo {per add. &MzAu[262]} unum principem scilicet {om. &ReNaAu[263]} ecclesiasticum {om. &AuBa[264]} non secularem praesidere alia adducas {*alia adducas: responde &ReNa[265]}.
Magister Motivum illud consistit in hoc quod sapientia quae maxime est necessaria praesidenti sive in temporalibus sive {*in add. &ReNaMzAu[266]} spiritualibus magis in ecclesiasticis quam in secularibus invenitur ad quod respondisti quod in ecclesiasticis invenitur maior sapientia de divinis non de humanis. Quam responsionem aliqui improbare nituntur {maior sapientia ... nituntur om. &Re} per hoc quod secundum legem divinam rex debet esse aliis peritior {*etiam add. &ReNaMzAu[267]} in his quae ad legem divinam spectant in qua debet continue meditari. Sed alii hanc obiectionem conantur excludere asserentes quod quamvis ex praecepto quod habetur Deuteron. 17[:19] ut allegatum est deberet {*debeat &ReNaMz[268]} rex legere legem Dei omnibus diebus vitae suae congruis videlicet horis magis tamen ad lectionem huiusmodi sacerdotes {*ex add. &ReNaMzAu[269]} Dei praecepto tenebantur et ideo quamvis rex non debuerit totaliter sapientiae divinae esse ignarus non tamen tenebatur sacerdotes in sapientia divina praecellere praesertim cum sapientiam divinam publice docere non debeat quia nullus rex debet usurpare sibi officium praedicationis {*trs.2431 &NaRe} quod tamen officium ad sacerdotes spectat.
Discipulus Ad hoc {*ad hoc: adhuc &ReNaMzAu[270]} videtur ista {illa &Na} responsio posse impediri {*et quod principale motivum concludat add. &ReNaMzAu[271]} quoniam {*nam &ReNaMzAu[272]} ille est magis idoneus in temporalibus praesidere qui non solum in sapientia divina sed etiam in sapientia humana et peritia negotiorum secularium alios debet praecellere {*quia maxime ad sapientem pertinet praesidere add. &ReNaMzAuLy[273]} teste Salomo. Proverbior. 1[:5] qui {*trs.312 &NaRe} ait intelligens gubernacula possidebit qui etiam 17. c. [:2] ait servus sapiens dominabitur super {*filiis &ReNaVg[274]} stultis. Sed praelati ecclesiastici non solum in sapientia divina sed etiam in sapientia humana et peritia negotiorum secularium alios debent praecellere distinct. 39. c. uno et c. 1. ubi Gregor. loquens de episcopo constituendo ait {loquens ... ait om. &Na} hoc tempore talis {*in add. &ReNaMzAu[275]} regiminis arte {*arce &Zn[276]} debet constitui qui non solum de salute animarum verum etiam de extrinseca utilitate et cautela sciat esse sollicitus et 16.q.1.c. nulli episcoporum sic legitur de episcopo cum sit optimus prospector ita prospiciat ut universae sibi commissae oves a se maxime alantur atque in necessitatibus adiuventur. Ex quibus verbis sequitur {*verbis sequitur: colligitur &ReNaMz[277]} quod praelati ecclesiastici debent alios in peritia negotiorum secularium praecellere quare non princeps secularis sed ecclesisticus debet non immerito propter maximam peritiam etiam in temporalibus cunctis mortalibus praesidere.
Magister Respondetur {*tibi add. &ReNaMzAu[278]} quod quamvis propter malitiam aut negligentiam laicorum saepe fuerit opportunum ut praelati ecclesiastici dispensationem quarundam temporalium rerum recipiant {*susciperent &ReNa[279]} et ideo tunc negotiorum secularium debent {*debebant &ReNa[280]} {debeat Mz; debeant &Au[281]} habere notitiam non tamen excellentissimam huiusmodi negotiorum peritiam debent habere sed eis sufficit mediocris propter quod ut lex testatur et notatur in Glos. dist. 37.c.1. opprobrium est praelatis ecclesiasticis si velint esse periti disciplinarum forensium unde et leges civiles prohibentur audire extra ne cle. vel mo. {*secularibus se negotiis immisceant add. &ReNa[282]} super specula cum enim nemo perfectissimam notitiam civilium legum et secularium negotiorum una cum perfectisssima scientia {*notitia &ReNaMzAu[283]} sacrarum literarum {*trs. &NaRe} possit acquirere et ideo prohibentur {*prohibeantur &ReNaMz[284]} monachi et clerici leges audire ut plenius sacrae paginae insistant {*insistatur &ReNaMzAu[285]} testat quod praelati ecclesiastici non debent in peritia negotiorum secularium {*trs. &NaRe} alios superare cum in notitia sacrarum literarum {*scripturarum &ReNaMzAu[286]} {*trs. &NaRe} praecellere debeant universos. Quare regulariter praelatus ecclesiasticus non debet in temporalibus mortalibus praefici universis ne ut testatur beatus Petrus secundum quod legitur in decretis 11.q.1.c. quaedam {*te quidem &ReNa[287]} praenotatis {*praefocatus &ReNaZn[288]} praesentibus hominum curis non possit verbo Dei vacare. Licet igitur {ergo &NaRe} in aliquo casu in temporalibus {*in temporalibus om. &NaRe} quando non inveniretur aliquis laicus idoneus posset ad tempus aliquis ecclesiasticus curam omnium gerere {*in temporalibus add. &NaRe} hoc tamen regulariter sustineri non debet eo quod iuxta apostolicam sententiam ecclesiastici tali curae et sollicitudini circa temporalia nisi ex singulari causa et in {*om. &ReNa[289]} quantum minus possunt se implicare non debent. Cui concordat beatus Petrus qui ut legitur in decretis ext.1.c. in ordine {*ext. 1.c. in ordine: 11, q. 1, c. Te quidem in ordinatione &ReNaMz[290]} Clement. ait te quidem oportet irreprehensibiliter vivere et summo studio niti ut omnes vitae huius {*huiusmodi &NaRe} occupationes abiicias ne fideiussor existas ne advocatus litium fias ne {*in add. &ReNaMzAu[291]} aliqua cautione {*om. &ReNaMzAu[292]} occupatione inveniaris mundani {medani &Na} negotii occasione perplexus.
Discipulus De ista materia plura {*plurima &ReNaAu[293]} poterunt legentes in tractatu de potestate papae et cleri invenire {*trs.81234567 &NaRe} ideo ad motivum adductum supra cap. 4. pro quarta opinione te converte et recita quomodo respondetur ad ipsam.
Magister Motivum illud ad probandum {ad probandum: approbandum &Re} quod illud regimen mundi est optimum quod est plurium sapientum similiter {*simul &ReNaMzAu[294]} in hoc consistit quod quando plures regunt simul pauciores errores accidunt et peccata {et peccata om. &Na}. Ad quod respondetur quod illud motivum videtur {*videretur &ReNa[295]} probabilitatem habere si errores et peccata in regendo ex sola imperitia vel defectu consilii solum {*sani &ReNa[296]} contingerent. Et si unus princeps secularis absque consilio sapientum sibi subditos gubernare deberet {debent &Mz[297]} sed quia errores et peccata in regendo non ex sola imperitia sed etiam {*et &NaRe} ex mala voluntate et negligentia eveniunt et princeps sibi subditos {subiectos &Re} debet regere {*trs. &NaRe} de consilio sapientis {*sapientum &ReNaMzAu[298]} nec est aliquis promovendus ad principatum nisi qui est melior et prudentior aliis et de quo probabiliter aestimetur quod quando oportet et expedit velit requirere consilium sapientum ideo regulariter principatus unius virtuosi et prudentis praevalet principatui plurium virtuosorum et {om. &Na} sapientum. Quia enim tantum {*om. &ReNaMzAu[299]} mortales proni sunt ad discordiam et ad quaerendum quae sua sunt nimis et {*nimis et: om. &ReNa[300]} non quae sunt boni communis ex quibus turbatio tranquillitatis et pacis corruptio {*iusititiae add. &ReNa [[gap Mz [301]]] et alia mala quasi {*om. &ReNaMz[302]} infinita {*trs. &NaRe} proveniunt ab his maxime qui super alios potestatem habent {*trs.4123 &NaRe}. Quando autem essent plures rectores quorum nullus altero {*alio &ReNaMz[303]} esset {*trs. &NaRe} superior facilius accideret discordia quam si unus esset superior aliis eo quod nullus discordat a seipso facilius etiam plures qui a superiori refrenari non possent quaererent propriam utilitatem quam si unus dominaretur aliis ideo regulariter minus timendum esset de turbatione pacis et {*corruptione add. &ReNa[304]} iustitiae et aliis malis quae ex defectu boni regiminis provenire noscuntur si unus esset rector quam si plures essent simul {*trs. &NaRe} rectores quorum nullus esset superior alio praesertim cum facilius sit populo emendare unum rectorem si taliter exorbitaverit ut sit puniendus {*corrigendus &ReNaMzAu[305]} vel etiam amovendus quam plures. Nec obstat quod veritas iustitiae quae a multis quaeritur facilius invenitur et quod salus est ubi multa {*sunt add. &ReNaMzAu[306]} consilia quia sicut dictum est princeps virtuosus et sapiens quando expedit requirit consilia sapientum et facit scilicet {*om. &ReNa[307]} veritatem quaeri a pluribus qui multo melius potest regere consiliarios quaerentes veritatem et modum debitum quaerendi {*et pandendi add. &ReNaMzAu[308]} pro loco et tempore quod unicuique videtur eis imponere quam possent ipsimet consulentes si nullus haberet potestatem super alium praesertim cum unus rector habens super omnes consiliarios potestatem de modo consulendi {*regendi &ReNaMzAu[309]} consiliarios possit unumquemque eorum requirere et cuius consilium viderit sanius acceptare. Et ideo quantumcunque {quamcumque &NaRe} expediat veritatem in causis arduis quaeri {et add. &Re} a pluribus utile est ut unus super omnes alios consulentes quaerendi {*quaerentes &ReNaMzAu[310]} veritatem habeat potestatem. Hinc est quod quamvis ut allegatum est supra c.4. Romani fecerunt {*fecerint &ReNa[311]} sibi curiam ut {*et &ReNaMz[312]} quotidie consulerent {consulerint &Na} {consuluerint &Re} 322 {*320 &ReNaMz[313]}. consilium agentes de multitudine ut habetur 1.Macchabeor.8. tamen ut ibidem legitur commiserunt uni homini magistratum summum {*suum &ReNaMzAu[314]} et omnes obediebant uni regulariter igitur {*ergo &NaRe} melius est quod unus virtuosus et providens {*prudens &ReNaMzAu[315]} habeat mundi imperium quam plures.
Discipulus Hactenus inquisivimus an toti {toto &NaRe} generi humano expediat unum imperatorem seu principem secularem universo orbi praeesse et aliqualiter exquisite pertractavimus {*tractavimus &NaRe} opinionem dicentem quod regulariter est expediens ut omnes mortales uni seculari principi {*trs. &NaRe} in temporalibus sint subiecti nunc autem intendo tecum investigare quamvis breviter quibus excellentiis seu gratiis virtutibus et moribus imperator mundi debeat praefulgere. Aestimo autem quod fides {*peritia add. &ReNa[316]} iustitia veritas peritia {*om. &ReNa[317]} potentia divitiae {om. &Na} liberalitas et fortitudo in imperatore mundi maxime requiruntur ideo de istis aliqua breviter interrogare propono {*quero igitur add. &ReNaMz[318]} primo an imperator mundi veram fidem et catholicam teneatur habere.
Magister Nonnullis apparet quod interrogatio tua dubitationem non habet cum quilibet etiam {*om. &ReNa[319]} mortalis adultus habens usum rationis teneatur esse fidelis praesertim si in {*de &ReNaMzAu[320]} fide potuerit informari sed forsan {*forsitan &NaRe} quaerere intendebas an aliquis posset {*possit &ReNaMz[321]} esse verus imperator qui non habeat veram et catholicm fidem de quo sunt {sint &Re} multae {*om. &ReNaMzAu[322]} opiniones diversae et adversae.
Discipulus De isto secundo inquiram aliqualiter postea {*trs. &NaRe} exquisite ideo transeo ad peritiam necessariam imperatori. Et primo cupio scire an imperator mundi si fuerit catholicus teneatur habere peritiam scripturae divinae.
Magister Circa hoc sunt diversae opiniones. Una quod imperator mundi {om. &NaRe} si fuerit {*si fuerit: om. &ReNaAu[323]} catholicus peritiam legis divinae et sacrarum literarum {*trs. &NaRe} debet habere. Quia non minoris perfectionis debet esse imperator catholicus in novo testamento quam fuerit rex in veteri testamento. Sed rex in veteri testamento debuit habere peritiam literarum sacrarum et in lege divina continue meditari. Igitur {*ergo &NaRe} imperator catholicus perfectius debet ista {*trs. &NaRe} habere.
Item {*Iterum &NaRe} ad imperatorem catholicum spectat fidem Christianam quae in sacris literis continetur defendere et impugnatores ipsius ultione debita castigare nullus autem defendere potest {*debet &ReNaMz[324]} quod ignorat igitur {*ergo &NaRe} imperator catholicus perfectius {*om. &ReNaAu[325]} debet ista {*om. &ReNaAu[326]} habere scilicet {*om. &ReNaAu[327]} literarum sacrarum {*trs.231 &NaRe} peritiam. Alia est opinio quod quamvis deceat imperatorem catholicum aliqualem {*aliquarum &ReNa[328]} literarum sacrarum habere peritiam {notitiam &Re} ut saltem sciat legem vel {*legem vel: legere et &ReNa[329]} legendo intelligere literaliter scirpturas sacras non tamen {*trs. &NaRe} est simpliciter sibi necessarium {*trs. &NaRe} peritiam talem habere pro eo quod absque tali peritia potest temporalia utiliter et iuste disponere quod solummodo ad imperatorem dignoscitur pertinere.
Discipulus Nunquid imperator tenetur notitiam {*tenetur notitiam: debet peritiam &ReNaMzAu[330]} legum civilium habere {*trs.4123 &NaRe}.
Magister Una est opinio quod sic quia cum imperator sit summus {*supremus &NaRe} iudex in temporalibus non minorem peritiam legum secundum quas est ferenda sententia debet ipse habere quam iudices inferiores. Sed iudices inferiores tenentur habere notitiam legum civilium secundum quas iudicare tenentur. Igitur {*Ergo &NaRe} multo magis debet imperator legum civilium habere peritiam. Alia est opinio quod {*imperator add. &ReNaDiAu[331]} non tenetur de necessitate legum civilium habere peritiam licet valde conveniens sit et utile ut peritia tali non careat multi enim fuerunt imperatores et reges iusti imo sancti qui legum civilium peritiam minime habuerunt qui tamen omnino didicissent leges si de necessitate ad earum notitiam obligati fuissent nec est simile de imperatore aut rege et aliis iudicibus inferioribus quia enim imperator in {om. &Re} imperio mundi et rex in regno suo solutus est legibus nec tenetur de necessitate iudicare secundum leges quemadmodum iudices inferiores secundum {*iuxta &ReNaMzAu[332]} leges de necessitate iudicare tenentur {*et add. &Re[333]} ideo non requiritur tanta notitia legum in imperatore aut rege sicut in inferioribus iudicibus.
Discipulus Ex praedictis mihi probabile {*trs. &NaRe} videtur quod decet promovendum in {om. &Na} imperatorem et regem tam {tamen &Na} sanctarum scripturarum quam legum {*civilium add. &ReNaMzAu[334]} profundam habere notitiam et quod talis si inveniretur ante omnes alios ceteris paribus esset promovendus in imperatorem et tunc {* etiam &ReNaMzAu[335]} in regem quando {non add. &Na} per electionem non per successionem debet quis regni gubernacula suscipere. Sed nunquid si promotus in imperatorem vel regem non esset profundus in notitia sacrarum scripturarum {*trs. &NaRe} et legum civilium deceret eum desistere vel {*desistere vel: om. &ReNaMz[336]} insistere studio pro huiusmodi excellenti notitia acquirenda vel etiam si esset excellens in tali notitia debeat {*deceret eum &ReNaMzAu[337]} circa meditationem huiusmodi assidue occupari.
Magister Respondetur quod laudabile esset {*in add. &ReNaMzDi[338]} imperatori aut regi {*imperatori aut regi: imperatore et rege &ReNaMzAu[339]} vacare cum discretione huiusmodi studio quantum posset ita tamen ut {*quod &ReNaMzAu[340]} per tale studium non impediretur a {*cura add. &ReNaMzAu[341]} sibi commissis {*commissa &ReNaMzAu[342]}. Negligere {negligentes &Re} autem sibi subditos {*subiectos &ReNaMz[343]} et regni {*et regni: vel regimen &ReNaMzDi[344]} imperii aut regnum alteri {*regnum alteri: regni alii &ReNaMzAu[345]} committere ut tali studio insistat {*insistatur &ReNaMzAu[346]} in imperatore et rege est reprehensibile et damnabile reputandum quia talis curam debitam subditis non impendit {*impendunt &ReNa[347]} et de ipso {*eis &ReNa[348]} verificatur illud apostoli, "Qui suorum et maxime domesticorum curam non habet fidem negavit et est infideli deterior." [1 Tim. 5:8] Si enim praelatus ecclesiasticus propter utilitatem subditorum vitam contemplativam {*trs. &NaRe} debet nonnunquam praetermittere et activae intendere ut ex sacris canonibus colligitur 8, q. 1, c. olim et c. inscriptis {*in scripturis &ReNaAu[349]} et c. qui episcopatum multo fortius imperator aut rex debet omittere tale studium ut regimen debitum non solum per alios sed etiam per seipsum subditis {*subiectis &NaRe} impendat.
Discipulus Nunquid imperator debet habere excellentem notitiam secularium negotiorum.
Magister Respondetur quod ille qui caeteros antecellit in peritia secularium negotiorum et qui alios in sensu naturali {*et discretione ac industria naturali add. &ReNaMzBa[350]} et iudicio rationis excellit {*excedit &ReNaMz[351]} caeteris paribus debet ante alios in {om. &Na} imperatorem aut {et &NaRe} regem qui per electionem ad regni gubernacula assumitur promoveri. Sensus enim naturalis et excellens rationis iudicium intelligit quod in {*intelligit quod in: in taliter &ReNaAu[352]} promovendo {*omni add. &ReNa[353]} literatura facundia eloquentia experientia et memoria {*literatura...memoria: literature, facundie, eloquentie, experientie et memorie &ReNaAu[354]} quilibet excellens {*quilibet excellens: quantumlibet excellenti &ReNaMzAu[355]} videtur praeferri debere cum {*licet &ReNaMzAu[356]} in promovendo ad officium temporale etiam {*presertim &ReNaMzAu[357]} brevi tempore duraturum excellenti iudicio rationis {*trs. &NaRe} interdum tam litteratura quam experientia debeat {*debeant &Mz[358]} {deberet ReNaAu} anteferri. Postquam autem ad imperium aut {*vel &NaRe} ad {om. &NaRe} mundi {*regni &ReNaMz[359]} gubernacula fuerit quis assumptus peritiae secularium negotiorum et notitiae iuris naturalis et praecipue illius circa quod contingit {contigit &Re} errare vel {*aut &NaRe} dubitare etiam eruditum et cuius notitia ad suum spectat officium principaliter debet insistere ac {*et &NaRe} magis quam notitiae scripturarum sacrarum vel secularium scientiarum vel {*aut &NaRe} legum quarumcunque nisi magis quam per eas {*magis quam per eas: per eas magis &NaRe} quam per alium modum valeat peritiam secularium {*negotiorum add. &ReNaMzAu[360]} acquirere.
Discipulus Quare dicitur quod insistendum est notitiae iuris naturalis circa quod contigit {*contingit &ReNaMz[361]} errare aut dubitare etiam eruditum. Videtur enim {om. &Na} quod nullum est tale ius naturale omnis enim ignorantia iuris circa quod contingit errare peritos videtur excusare contra facientem ideo enim ignorantia facti excusat quia etiam peritos fallit ut notat Glo.di.38.c.1. Igitur {*ergo &NaRe} si {sic &Re} circa ius naturale contingit errare peritos ignorantia talis iuris excusare valeret.
Rursus omnis ignorantia probabilis excusat sed ignorantia quae potest inveniri in peritis potest esse probabilis ideo {*ergo &NaRe} aliqua ignorantia iuris naturalis excusaret {excusat &Re[362]} cuius contrarium notat Glo. dist. 30. {*38 &ReNa[363]} c.1 et Gratianus 1. q. 1 {*q. 1: q. 4 &ReNaMz[364]}. qui {*para. &NaMzBa[365]} {c. &Re} notandum dicit quod omnis {*om. &NaRdRe[366]} ignorantia iuris naturalis omnibus adultis damnabilis est. Ex quibus videtur colligi posse quod nullum est ius naturale circa quod contingit errare aut {*etiam add. &ReNaMz[367]} dubitare peritos.
Magister Respondetur quod iura naturalia reperiuntur in duplici {*triplici &ReNa[368]} differentia. Quaedam enim sunt principia per se nota vel ex {*a &ReNaMz[369]} talibus principiis immobilibus {*in moralibus &ReNaMz[370]} per se notis sequuntur et {*vel &MzAu[371]} sumuntur {sequuntur et sumuntur: sumuntur vel respondent &NaRe} et circa talia iura {*naturalia add. &ReNaMzAu[372]} nemo potest errare vel etiam dubitare ipsa tamen ignorare potest quia potest de ipsis {*non cogitare et add. &ReNaMzAu[373]} nunquam cogitare {*cogitasse &ReNa[374]} et talis ignorantia neminem excusat quia talia iura naturalia licet quis antea nunquam {non &Na} cogitaverit ea statim cognoscit {*occurrunt &ReNa[375]} quando secundum ea aliquis {*quis &NaRe} tenetur facere aliquid {aliud &Na} {*trs. &NaRe} vel omittere nisi absque omni deliberatione et regula rationis velit quis ad actum procedere vel actum talem {tale &Na} omittere quia {*quare &ReNaMzAu[376]} ignorantia talis iuris in tali casu ex damnabili negligentia vel contemptu procedit et ideo non excusat. Si enim {*quis add. &ReNaMz[377]} ex aliqua occasione nitetur {*temptatur &ReMzDiTo[378]} {temptetur &NaAu[379]} occidere aliquem innocentem qui nunquam nocuit statim si deliberare velit et {*etiam &ReNaRd[380]} breviter an debeat ipsum {*eum &NaRe} occidere {*trs. &NaRe} concludit {*occurret &ReNa[381]} quod non debet ipsum occidere. Et ideo si absque omni deliberatione ipsum occiderit {*occidit &ReNaMz[382]} talis ignorantia ipsum non excusat. Alia sunt iura naturalia quae ex primis principiis iuris patenter {patentis &Na} et absque magna deliberatione seu {*deliberatione seu: om. &ReNaMzAu[383]} consideratione eliciuntur quemadmodum in scibilibus quaedam conclusiones ex primis principiis patenter et absque magna consideratione concluduntur etiam a minus eruditis et talis ignorantia iuris naturalis non excusat quia potest quilibet {*trs. &NaRe} absque magno studio statim illa iura naturalia scire {*trs.4123 &NaRe} et de tali ignorantia iuris {*naturalis add. &ReNaMzAu[384]} intelligitur {*intelliguntur &NaMzAu[385]} dicta maior {*maiorum &ReNaAu[386]}. Alia sunt iura naturalia quae a paucis etiam {*et &NaRe} peritis et cum magna attentione et studio et per multa media colliguntur ex primis iuribus naturalibus circa {om. &Re} quae etiam periti interdum habent {*trs. &NaRe} opiniones contrarias quibusdam putantibus ea esse iusta et quibusdam {om. &Na} ea esse {*ea esse: om. &ReNaMz[387]} iniusta et {iniusta et: om. &Na} ignorantia talis iuris naturalis excusat praecipue in {om. &Re} omittendo aliquid {aliud &Na} facere quod tamen faciendum esset si non ignoraret {*ignoraretur ius &ReNa[388]} nisi sit ignorantia crassa et affectata {*crassa et affectata: affectata, vel crassa et supina &ReNaMzAu[389]}. Talium igitur {ergo &Re} iurium naturalium notitiae acquirendae debet imperator insistere diligenter quia alia iura {*naturalia add. &ReNaMz[390]} scilicet primo modo et secundo modo dicta leviter quando erit necesse sibi {*trs.51234 &NaRe} ostendentur {*occurrent &ReNa[391]} nec {*ut autem &ReNaMz[392]} huiusmodi iurium et secularium negociorum peritiam et {*om. &ReNaMzAu[393]} perfectam notitiam {*om. &ReNaMzAu[394]} acquiri {*acquirat &ReNaMz[395]} expedit etiam {*om. &ReNa[396]} ut plures {*quamplures &ReNa[397]} consiliarios secum habeat sapientes exemplo Romanorum qui ut est allegatum {*trs. &NaRe} prius constituerunt 32 {*320 &ReNaMzAu[398]} qui quotidie consulebant et {*om. &ReNa[399]} consilium agentes de multitudine quia teste Salomone Proverbiorum decimo quinto [:22]. Dissipantur cogitationes ubi non est consilium ubi vero plures consiliarii sunt confirmantur et Proverbior. secund. {*11. &ReNa[400]} [:14]ait quod est salus ubi multa sunt consilia {*trs. &NaRe}.
Discipulus Doctrina {*doctrinae &ReNaRd[401]} sapientis obviare videtur imperatorem {*debere add. &ReNaMz[402]} habere multos consiliarios. Quia Ecclesiastic. 6. legitur {*sic habetur &ReNaMz[403]} multi pacifici sint tibi et consiliarius tibi sit {*trs. &NaRe} unus de mille.
Magister Respondetur quod consilium de diversis et ex diversis causis requiritur aliquando enim requiritur consilium de secreto quod {*secreto quod: secretis quae &ReNaMzAu[404]} periculosum est revelare nisi fidelibus et amicis ac discretis. Interdum {*autem add. &ReNaMz[405]} requiritur consilium de publicis vel {*et &NaRdRe[406]} de illis quae absque periculo revelari possunt infidelibus inimicis et fatuis. Iterum quandoque requiritur consilium aliorum ut tot {*om. &ReNaMzAu[407]} consiliariorum habeatur {habeantur &Re} consensus quo habito illud quod deliberatum est efficiatur {*efficitur &ReNaMz[408]} magis autenticum etiam {*et &ReNaMzBa[409]} cum maiori ordinatione {*veneratione &ReNaMzAu[410]} et {*om. &NaRe} amoris {*amore &ReNaMzAu[411]} reverentia vel timore ab aliis suscipitur. Quandoque autem requiritur consilium ut quaerens consilum illud quod deliberatum est per consiliarios exequatur. Nonnunquam requiritur aliquorum consilium ut quaerens consilium notitiam {nocivum &Re} iuris vel facti quod ignorat per eorum responsionem acquirat qua habita quid agere debeat animadvertat multotiens {*aliquotiens &ReNaMzAu[412]} vero requiritur consilium aliquorum {*trs. &NaRe} ut quaerens consilium probet et experiatur eorum consilia et eorum {*eorum...eorum: ipsorum consiliariorum &ReNa[413]} discretionem vel prudentiam aut fidelitatem vel affectionem seu voluntatem vel contra {*erga &ReNaAu[414]} se vel erga alios. Quando igitur requiritur consilium de secretis quod {*quae &ReNaMzAu[415]} periculosum est revelare pauci debent esse consiliarii quia solummodo probati fideles amici et discreti. Quando autem {*etiam &ReNa[416]} requiritur consilium ut deliberatum per consiliarios executioni demandetur {*mandetur &ReNaMzAu[417]} requirendi sunt pauci quia solummodo fideles sapientes {*trs. &NaRe} et amici tantum {*om. &ReNaAu[418]} et in his duobus casibus intelligenda est auctoritas Ecclesiastici superius allegata. Quando autem requiritur consilium de publicis vel de his {vel de his: et de illis &NaRe} quae possunt sine {*absque &NaRe} periculo revelari {*et add. &ReNaMzAu[419]} requiritur consilium solummodo ut habeatur consiliariorum consensus quo habito illud quod {om. &Re} deliberatum fuerit efficiatur magis autenticum vel ut quaerens consilium per responsionem consiliariorum notitiam iuris vel facti quod ignorat acquirat {om. &Na} vel ut ipsorum habeat experientiam ut {*habeat experientiam ut: experiatur et &ReNaMzAu[420]} probet discretionem seu prudentiam vel {et &NaRe} fidelitatem aut affectionem vel voluntatem multi debent esse consiliarii numero {*imo &ReNaAu[421]} in tali casu. Quandoque etiam {*om. &ReNaMzAu[422]} non est {*erit &ReNa[423]} absurdum {*etiam add. &ReNaMzAu[424]} consilium impiorum {*imperitorum &ReNaMzAu[425]} vel malevolorum requirere quia quandoque sapiens ex eorum responsione etiam ipsis nocere volentibus {*nocere volentibus: nolentibus &ReNaAuDi[426]} et decipere intendentibus quid sibi erit agendum prospiciet. Quemadmodum non solum ex bonis operibus sapientum sed etiam ex malis operibus fatuorum sapiens accipit disciplinam teste Salomone Proverbiorum vigesimo quarto [:30] qui {*trs.4123 &NaRe} ait per agrum hominis pigri transivi et per vineam viri stulti et ecce totum repleverant urtice operuerunt {*operuerant &ReNaAuVg[427]} superficiem eius spinae et maceria lapidum destructa erat quod cum vidissem {iudicem &Na} posui in corde meo et exemplo didici disciplinam.
Discipulus Licet de peritia vel {de add. &Re} prudentia necessaria imperatori possemus ut arbitror magnum volumen efficere tamen ad praesens praedicta sufficiant ideo ad iustitiam quae necessaria est imperatori ut aestimo me converto cupio autem scire an imperator debeat semper {*et add. &ReNaMz[428]} in omni casu rigorem iustitiae exercere.
Magister Respondetur quod imperator debet quandoque {*trs. &NaRe} iustitiam totaliter praetermittere vel differre ad tempus interdum vero decet eum imo de necessitate tenetur rigorem iustitiae temperare mansuetudine {*trs. &Na} quandoque autem de necessitate salutis tenetur rigorem iustitiae {temperare ... iustitiae: om. &Re} exercere.
Discipulus Ista possunt {*possent &ReNaMzAu[429]} ut puto {*trs.231 &NaRe} innnumeris rationibus et auctoritatibus demonstrari sed {*eas. add. &ReNaMzAu[430]} abbreviationis causa ommittamus {*dimittamus &ReNaMz[431]} {*et add. &NaRe} de uno tantummodo cupio ad praesens {*trs.231 &NaRe} sententias diversas audire an videlicet apud imperatorem in exercendo iustitiam omnes poenae pro quocunque crimine sint arbitrariae ut liceat ei pecuniariam poenam {*trs. &NaRe} vel aliam pro quocunque crimine infligere.
Magister Circa hoc diversae reperiuntur sententiae. Una est quod apud imperatorem {om. &NaRe} omnes poenae sunt arbitrariae ut liceat ei pro {*in &ReNaMzAu[432]} quocunque casu et {*om. &ReNaMzAu[433]} pro quocunque crimine quodcunque genus poenarum infligere. Quae videtur {videntur &NaRe} hac ratione {*posse add. &ReMz[434]} fulciri. Ubi poena non est taxata in iure quae poena sit infligenda arbitrio iudicis inferioris committitur {*committetur &NaRe} nec irrationabiliter quia ex quo non est ius expressum secundum quod debeat punire {puniri &Re} relinquitur quod secundum suum arbitrium {*trs. &NaRe} puniri {*punire &ReNaMzAu[435]} debeat {debet &NaRe}. Sed imperator est super {supra &NaRe} omnia iura positiva. Igitur {*Ergo &NaRe} secundum nullum ius positivum tenetur punire {*trs. &NaRe} crimen alicuius {*crimen alicuius: om. &ReNaMz[436]} et per consequens {*quandocumque add. &ReNa[437]} tenetur punire crimen alicuius pro suo arbitrio et {*om. &ReNaMzAu[438]} poterit quodcunque genus poenarum infligere. Alia est sententia quod non semper imperator exercendo iustitiam potest quodcunque genus poenarum pro suo arbitrio pro omni crimine infligere. Poena enim pecuniaria non debet semper {*trs. &NaRe} {*imperator add. &ReAu[439]} esse contentus sed aliam debet {*tenetur &ReNaAu[440]} infligere. Similiter etiam non semper debet sufficere sibi infligere poenam scilicet {*om. &ReNaMz[441]} verberum {verborum &NaRe} vel deportationis vel proscriptionis vel exilii. Sed tenetur poenam mortis vel mutilationis {multationis &Na} vel {*aut &NaRe} incarcerationis vel {*seu &NaRe} detentionis perpetuae imponere. Et saepe huiusmodi poenam nec ratione amicitiae nec {*ratione add. &ReNaMzAu[442]} consanguinitatis nec ratione voluntatis {*nobilitatis &ReNa[443]} aut {*nec &ReNaMzAu[444]} aliqua {om. &NaRe} alia occasione licet sibi remittere. Cuius ratio assignatur quia sicut ubi certa poena non est statuta in iure iudex inferior debet procedere aequitate servata extra de translationibus {*transactionibus &ReNaMz[445]} cap. ultimo. Ita imperator quia {quae &Na} est supra positiva iura {*trs. &NaRe} et non est super {*supra &NaRe} aequitatem naturalem scilicet {*si &ReNaAu[446]} in {om. &Re} exercendo iustitiam non vult ex causa infligere poenam statutam in iure tenetur de necessitate infligere poenam aequitate servata secundum quod bonum commune et salutem subditorum viderit postulare et maxime bonorum {subditorum...bonorum: subditorum bonorum praecipue viderit postulare &ReNa[447]}. Saepe autem absque dispendio communis boni {*trs. &NaRe} et periculo obedientium {*et add. &ReNa[448]} bonorum poena et {*om. &ReNaMzAuLy[449]} pecunaria vel deportationis aut proscriptionis {prescriptionis &Re} vel exilii malefactorem minime castigaret teste Ambrosio qui in libro de officiis et {etiam &Re} ponitur in decretis vigesim. tert. q. 4, c. et {*om. &ReNaZn[450]} est iniusta ait si quis latronem filiis {suis &MzAu[451]} deprecantibus motus etiam {*et &ReNaAu[452]} lachrymis coniunctis {*coniugis &ReNaAu[453]} eius inflexus absolvendum putat ac {*cui &ReNaAu[454]} adhuc latrocinandi aspiret effectus {*affectus &ReNaMzAuZn[455]} nonne innocentes tradet exitio qui liberat multorum exitia cogitantem. Hinc etiam Hieronymus ut legitur distinctione quadragesim. quint. loquens de istis {*illis &NaRe} qui parcunt malis ait dum parcunt uni universae ecclesiae moliuntur interitum quae ista bonitas est {om. &Na}. Quae ista misericordia est uni parcere et omnes in discrimen adducere. Ex quibus colligitur quod si {unus add. &Na} imperator inferendo {*infligendo &ReNaMzAu[456]} regi vel principi malefactori consanguineo vel alicui {*aliter &ReNaMz[457]} sibi coniuncto aut alieno appareret {*alieno appareret: alii cui aspiret &ReNa[458]} affectus turbandi imperium aut bonum commune vel innocentes solum modo poenam pecunialem {*pecuniariam &ReNa[459]} vel aliam quancunque per quam a persecutione {*prosecutione &ReNa[460]} malae voluntatis minime perfectae {*trs. &NaRe} reprimeretur {*reprimatur &ReNaMzAu[461]} peccat mortaliter et damnabiliter transgreditur aequitatem quam sequi tenetur. Igitur {*tenetur &ReNa[462]} in huiusmodi casu huiusmodi malefactor {*malefactori &ReNaAu[463]} sive fuerit rex sive princeps consanguineus vel alienus {*alius &ReNaMzAu[464]} poenam mortis corporalis aut incarcerationis perpetuae aut aliquam aliam poenam per quam a malis operibus et potentia mala faciendi {*mala faciendi: malefaciendi &ReNaMz[465]} penitus reprimatur debet {*om. &ReNaMzAu[466]} infligere.
Discipulus Videtur quod imperator valeat licite tam gravem poenam etiam ei qui incidisset in crimen laesae maiestatis vel aliud quodcunque flagitium commissum {*commississet &ReNaMz[467]} remittere quia iudex in puniendo debet {om. &Na} in humaniorem partem declinare extr. de transactio. cap. ultim. et sententia {sententiam &Re} quae misericordiam vetat fugienda est dist. 50. pondere {*ponderet &ReNaMzAu[468]} potest igitur {*ergo &NaRe} imperator licite cuicunque flagitioso misericordiam facere {*trs. &NaRe} ei poenam mortis vel {et &NaRe} quamcunque aliam remittendo.
Magister Hic {*om. &ReNa[469]} respondetur quod si imperator quemcunque criminosum cognoverit perfecte emendatum ita ut deserverit {deserierit &NaRe} omnem voluntatem malefaciendi nec aliquis prosequitur {persequitur &Re} contra eum iniuriam suam potest ei imperator omnem poenam remittere si autem non fuerit emendatus {emendatum &Re} perfecte sed probabiliter timetur quod habita facultate intendit iterare vias suas malas et se consuetis itineribus {*criminibus &ReNaMz[470]} vel aliis implicare non licet imperatori ei omnem poenam corporalem remittere nec ei liceat {*licet &ReNaMzAu[471]} {*trs. &NaRe} talem misericordiam facere quia talem minimam {*misericordiam &ReNaMzAuLy[472]} faciendo non declinaret in humaniorem partem nec esset misericors sed {*esset add. &ReNaMz[473]} crudelissimus et inhumanissimus {humanissimus &Na} atque {*ac &NaRe} impius {*impiissimus &ReMz[474]} {piissimus &Na} reputandus teste {*beato add. &ReNa[475]} Augustino qui ad Lucanum {*Lotharium &ReNaZn[476]} ut habetur 23, q. 5, c. qui vitiis ait qui vitiis nutriendis parcet {*parcit &ReNaMzAu[477]} et favet ne contristet peccantium voluntatem tam non est misericors quam qui non vult accipere {*rapere &NaMzAuZn[478]} {recipere &Re} cultrum puero ne audiat plorantem cui etiam {*om. &NaRe} concordat Hieron. qui super Esa. {*Isayam &ReNaMz[479]} et legitur {*imponitur &NaRe} eisdem c. et q. 1. {om. &Na} c. non est ait non est crudelis qui crudeles {crudelis &Na} iugulat talis igitur {*ergo &NaRe} misericordia est iniusta misericordia ut ait Ambro. imo est impiissima misericordia et deterior adulterio et {*om. &NaRe} rapinis {*rapina &ReNaMz[480]} furto et aliis criminibus quam plurimis quae apud omnes enormia reputantur.
Discipulus Ista sententia videtur {*mihi add. &ReNaMzAu[481]} aliqualiter {*aliqualem &ReNaMz[482]} habere apparentiam {*trs.312 &NaRe} {*ideo add. &ReNaMzAu[483]} recita quomodo ad motivum alterius sententiae respondetur {*om. &NaRe} quod etiam non omni apparentia caret {*respondetur add. &NaRe}.
Magister Respondetur quod iudices inferiores ubi non est ius expressum non possunt nec debent pro libito suo punire secundum {*suum add. &ReNaMzAu[484]} arbitrium sed in tali casu debent {*poene sunt &ReNa[485]} taliter arbitrari {*arbitrarie &ReNa[486]} ut aequitas servetur ut scilicet iudex puniat {*trs. &NaRe} tali poena quae magis expedit rei publicae et conservationi iustitiae et qua delinquens efficacius corrigatur quia secundum Augustin, ut dicitur {*habetur &ReNaMzAu[487]} in decretis 23, q. 5, {*c. add. &NaRe} prodest et plectendo et ignoscendo hoc solum licite {*bene &ReNaMzAu[488]} agitur ut vita hominum bene {*om. &ReNaMzAu[489]} corrigatur.
Discipulus Si de aliis virtutibus et moribus quibus decet imperatorem ornari tractemus {*tractaremus &ReNa[490]} diffuse opus nimis prolixum faceremus ideo {*ideoque cum ut &ReNaMz[491]} arbitror quod {*om. &ReNaMz[492]} ista duo scilicet peritia et discretio {*scilicet ... discretio: scilicet peritia seu discretio sive prudentia et iustitia &ReNaMz[493]} sunt {sint &Na} maxime necessaria imperatori ad regendum utiliter sibi subiectos {subditos &Na} imo quasi videntur {videtur &Na} sufficere tamen {*cum &ReNaBaDi[494]} ista ab aliis quando erunt opportuna separari non possunt brevissime {*de aliis add. &ReNaMz[495]} transeamus ut ad latentiora et quae minus discussa sunt ab aliis citius veniamus praesertim cum in opere de optimo genere dicendi {*addiscendi tractatu de modo addiscendi moralem philosophiam et tractatu de modo addiscendi &ReNaMz[496]} legalia qui habuerint {habuerunt &Na} eos {*trs. &NaRe} potuerunt {*potuerint &ReNaMz[497]} quamplurima de virtutibus necessariis rectoribus invenire primo itaque de veracitate {*veritate &Re[498]} quandocunque {*quam &ReNaMzAu[499]} decet imperatorem tenere breviter videamus dic igitur {*ergo &NaRe} an {*om. &ReNaMz[500]} per {*secundum &ReNaMz[501]} aliquam sententiam {*an add. &ReNaMz[502]} imperator {*tanta add. &ReNaMzAn[503]} debeat veracitate {*veritate &Re[504]} fulgere ut sicut non licet ei aliquod falsum asserere vel aliquid dolose vel {*seu &NaRe} fraudulenter promittere quod non {om. &Na} intendit {*intendat &ReNa} solvere sic non liceat ei {om. &Na} promissum aliqualiter revocare vel non complere seu differre.
Magister Putant quidam quamvis imperator nec male promissa solvere {*om. &ReNa[505]} nec illa quae promisit licite et postea perpenderit {*incipere add. &ReNa[506]} esse nociva teneatur {*debeat &ReNaMzAu[507]} solvere sed teneatur rescindere sicut et erubescere minime debet si aliquid {*quid &NaRe} illorum {*illis &??[508]} melius quae prius dixit invenerit {*ipsis add. &ReNaMzAu[509]} competentem correctionem eis {*om. &ReNaMz[510]} impendere {*imponere &ReNaMz[511]} nec debet expectare ut ab aliis corrigatur. Tamen alia promissa non debet aliqualiter revocare nec absque causa manifesta differre. Cavere etiam debet ne cito vel leviter aliquid asserat vel promittat nisi certus sit quod sit asserendum vel promittendum.
Discipulus De potentia divitiis et liberalitate simul videamus an sint imperatori opportunae. Videntur enim divitiae repugnare liberalitati quia ad liberalem spectat effundere divitias per quod divitiae evacuantur.
Magister Nonnulli aestimant {*existimant &NaRe} quod sine istis non potest bene administrari imperiale officium quia {*si enim &ReNaMz[512]} iurisdictio sine coertione nulla est censenda extra de officio delega. cap. pastoralis et cap. ex literis multo magis imperialis auctoritas absque coertione nulla est coertio autem sine potentia exerceri non potest. Igitur {*ergo &NaRe} potentia in imperatore requiritur potentia autem maxime roborari videtur per divitias eo quod potentia absque amicis aut {*vel &NaRe} saltem obedientibus non videtur posse persistere amici autem et obedientes divitiis acquiruntur teste Salomone qui Prov. 19[:4] ait, "Divitiae addunt amicos plurimos a {et &Na} paupere autem et ii quos habuit {habuerit &NaRe} separantur"; et 7 {*eodem &ReNa[513]}. ca. ait, "Multi colunt personam {potentiam &Re} potentis et amici sunt dona tribuentis {tribuentibus &Re} fratres hominis pauperis oderunt eum insuper et amici procul recesserunt ab eo" [Prov. 19:6] et Eccl. 6 [7:12] sic legitur utilior est sapientia cum divitiis sicut enim protegit sapientia sic protegit pecunia et c. 10. dicit {*dicitur &ReNaRd[514]} quod pecuniae obediunt omnia divitiae igitur {*ergo &NaRe} sunt imperiali excellentiae optimae {*opportune &ReNaMzAu[515]} propter amicos et obedientes acquirendos sed amici et obedientes nequaquam divitiis {om. &Na} acquiruntur et tenentur nisi liberaliter effundantur nec {*si enim divitiae non effundantur non &ReNaMz[516]} addunt amicos et nisi {*et nisi: si autem &ReNaMz[517]} per prodigalitatem {*irrationabiliter add. &ReNaMzAu[518]} consumantur amici cito perduntur igitur {*ergo &NaRe} liberalitas pro amicis et obedientibus acquirendis et tenendis maiestati imperiali {*trs. &NaRe} opportuna {optima &Re} videtur.
Discipulus Est ne {om. &NaRe} fortitudo sic {*om. &ReNaMz[519]} necessaria imperatori?
Magister Fortitudo quae est virtus animae debet in imperatore praecellere sed fortitudo corporalis quae est corporis robur {*trs. &NaRe} non est ita necessaria in imperatore quamvis enim valde deceat imperatorem fortitudine corporali et arte praeliandi praecellere {pollere &ReNa[520]} non est tamen simpliciter necessaria nec aliis excellentiis praeferenda nec {*sed &NaRe[521]} sapientiae iustitiae et aliis virtutibus praeponenda {*postponenda &NaRdRe[522]} teste Sapiente qui Sapient. 7 ait melior est {om. &NaRe} sapientia quam vires et vir prudens magis quam fortis et Eccl. 9[:16] ait. Salomon dicebam ego sapientiam esse meliorem {*trs.321 &NaRe} fortitudine et post eodem cap. melior est sapientia quam arma bellica et Proverb. 19 {*16 &ReNa[523]} [:32] ait melior est patiens sapiens {*om. &ReNaVg[524]} viro forti et qui dominatur animo suo expugnatore urbium.
Return to Table of Contents